Biljana Livançiq-Miliq është në gazetari që nga viti 2004, ndërsa nga marsi i vitit të kaluar punon për raskrinkavanje. ba (shpalosje) (zbulimi), një nga platformat më aktive të Ballkanit për kontrollim të fakteve dhe zbulim të manipulimeve të mediave. Gjatë vizitës saj në Shkup, javën e kaluar, diskutuam për problemet më të zakonshme në Bosnje dhe Hercegovinë (BeH) në fushën e lajmeve të rreme. Për Maqedoninë e Veriut Livançiq – Miliq thotë se nuk është subjekt i manipulimeve në mediat e BeH, shkruan agjencia e lajmeve “Meta”, transmeton Portalb.mk.
Në përgjithësi, çfarë lloj dezinformatash dhe manipulime mediatike plasohen në BeH?
“Raskrinkavanje“, përkatësisht Shoqata e Qytetarëve “Zashto ne” (Pse jo), në maj të këtij viti prezantoi një studim për shkallës dhe vëllimin e dezinformatave në median onlajn, i pari i këtij lloji në Bosnje e Hercegovinë. Hulumtimi është i bazuar në materiale që kanë qenë objekt i analizës së Raskrinkavanje dhe është botuar në më shumë se 450 media onlajn. Ai na dha pasqyrë në skemat e krijimit dhe përhapjes së dezinformatave, ndaj të cilave janë ekspozuar qytetarët në BeH, por edhe në rajon.
Lajmet e rreme, përkatësisht, transmetimet e lajmeve të rreme dhe klikbajtet, janë format më të zakonshme të manipulimit të mediave. Që kur kriza e migrantëve arriti në BeH, migrantët kanë qenë një subjekt i shpeshtë i dezinformatave. Sidoqoftë, mënyra e portretizimit të migrantët në media është kryesisht e njëanshme dhe shpesh portretizohet si turmë njerëzish që e shkatërrojnë pronën, vjedhin e shpeshherë edhe si të infiltruar të Shtetit Islamik dhe terroristë. Kemi pasur të paktën dy raste në të cilat migrantët janë akuzuar për krime të cilat i kanë kryer qytetarë të BeH. Krijohet mosbesim i përgjithshëm për tërë procesin e migracionit ekonomik që kalon nëpër Bosnje dhe Hercegovinë, ndërsa mediat zakonisht kanë qasje negative ndaj migrantëve.
DERI KËTU Shtë gjithashtu e zakonshme të bëhen deklarata nga politikanët. Këtu është, le të themi, një shembull më i lezetshëm, thënia e sajuar e Bakir Izetbegoviq, udhëheqësi i Partisë së Veprimit Demokratik (SDA), i cili thotë se një projektligj që ndalon aplikimet për viza për të gjithë qytetarët që nuk ishin raportuar në zyrën e punësimit të paktën dy vjet. Ishte shpikur plotësisht.
OK, sa media e përpinë atë goditje?
Media serioze nuk boton artikuj të tillë, dhe ky është një shembull i mirë se si të fitoni para nga lajmet e rreme. Ajo që merrni me artikuj të tillë janë klikime dhe komente të shëmtuara.
Ne e kemi ngritur atë tashmë si një pyetje … Pra, a janë media një burim dezinformimi, lajme të rreme apo thjesht transmetojnë narracionet e dikujt tjetër, le të themi, nga politikanët?
Sa për foton e mediave, hulumtimi ynë ka treguar se më shumë se 60% e përmbajtjeve mashtruese ose mashtruese të publikuara në media kanë të bëjnë me tema politike.
Në rastin e mediave publike, është e vështirë të ndash mediat nga politikani në pushtet. Përveç mediave publike, dezinformatat që favorizojnë agjendat e figurave politike dhe shtetërore mund të gjenden edhe në mediat tregtare. Ekzistojnë gjithashtu një numër i “dezinformuesve oportunistë” që përdorin portale anonime dhe profile të mediave sociale, shpesh me stimuj financiarë. Një shembull i kësaj është lajmi i rremë i Izetbegovic.
Ndikimi i figurave politike dhe shtetërore ishte shumë i dukshëm gjatë protestës “Drejtësia për Davidin” të mbajtur në Banja Llukë vitin e kaluar. David është një djalë që u vra në Mars 2018, dhe vdekja e tij fillimisht u cilësua si një aksident, me shumë iluzione dhe përpjekje për zhvatje. Pas rishpalljes, çështja u bë një hetim për vrasje që nuk lëvizi në asnjë mënyrë.
Gjatë protestave, portali anonim Infosrpska publikoi një dezinformatë që synonte diskreditimin e protestave që ishin në fokus të vëmendjes së të gjithë publikut të BeH, dhe se lajmet, pa asnjë kontroll, përfunduan në dy media publike dy orë më vonë – Agjencia e Lajme SRNA dhe Radio Televizioni i Republikës Srpska (RTRS). Pra, dy media publike raportuan një gënjeshtër që tregtohej nga një medium anonim që mund të ishte kontrolluar lehtë përpara publikimit.
Ky model u përsërit shumë herë. Pjesa më e madhe e dezinformatave për “Drejtësinë për Davidin” u transmetua më tej në Serbi, ku rrëfenjat tabloid ishin në linjën “prishja e Republikës Srpska”. Gjithashtu, dezinformatat e bëra në tabloidet serbe shpërndahen në BeH përmes të njëjtit media, të përmendur.
Në këtë kontekst, sa shpesh bën keqinformimi i mediave sociale dhe i publikon në portale?
(Qesh) Ai e ka atë, e ka shumë bukur. Shumica e përmbajtjes dhe dezinformatave pseudoshkencore që vijnë nga Facebook kanë për qëllim emocionet njerëzore – më shpesh frika. Ne gjithashtu kemi pasur një rast të lajmeve të rreme për portokallë, në të cilët ishte “injektuar” gjaku i një personi të infektuar me HIV. Ka kaluar nga media sociale në medien onlajn. Gjithashtu, shumë keqinformime të vaksinave erdhën nga faqet e mediave sociale në internet.
Ne po flasim për BeH në parim, por a ka ndonjë dallim midis vendosjes së dezinformatave në media në Republika Srpska dhe atyre në Federatën e BeH?
Padyshim që ka dallime. Në Republikën Srpska, mediat janë të ndikuara kryesisht nga propaganda shtetërore dhe promovohet narracioni i partisë politike në pushtet. Ka shumë pak media të pavarura në këtë entitet.
Në Federatë është pak më ndryshe, për shkak të rrethanave të reja politike, imazhi i medieve është shumë i fragmentuar dhe nuk ka asnjë propagandë shtetërore “zyrtare”. Ka rrjete të portaleve që janë të lidhur me partitë politike. Manipulimet në media janë pak më delikate dhe mungojnë informacione të rëndësishme për të portretizuar një kundërshtar politik në një dritë të keqe.
Këtë verë patëm një shembull të një manipulimi delikate të medieve afër partisë SDA, e cila duhej të tregonte paaftësinë e strukturës qeverisëse në Kantonin e Sarajevës. Artikulli ka krahasuar dy tenderë për blerjen e karrocave, një për Sarajevën, tjetrën për Kaunas, Lituaninë – të cilat janë në thelb të pakrahasueshme, pasi ato nuk kanë të bëjnë me të njëjtin numër automjetesh, as për të njëjtën madhësi dhe lloj automjetesh, etj. Ata krahasuan shifrat dhe çmimet dhe zbuluan se qeveria e Kantonit të Sarajevës po blinte makina me një çmim dukshëm më të lartë se Kaunas.
Gjithashtu, fermat e portalit, ose “dezinformuesit oportunistë” që përdorin lajme të rreme për fitim, janë më të përhapura në Federatën e BeH, ndërsa në Republikën Srpska nuk kemi identifikuar ndonjë rast të tillë.
Çfarë po bëjnë autoritetet për të luftuar dezinformatat, lajmet e rreme?
Fatkeqësisht, ka pak punë për të bërë. Shkrimi i Ligjit për transparencën e medieve onlajn ka qenë një proces që vazhdon prej vitesh, kryesisht për shkak të mosefikasitetit të sistemit. Këtu është Këshilli i Shtypit, i cili është një organ vetë-rregullues për medien e shkruar dhe në internet dhe funksionon në parimin e vetë-rregullimit dhe në të vërtetë është një organ reagues.
Sidoqoftë, shumë media kanë asnjë lidhje me Këshillin e Shtypit, as nuk mund të ndikojnë në to. Përkatësisht, “Refuzim” ka në bazën e të dhënave të saj rreth dy mijë që kanë raportuar një lloj manipulimi mediatik dhe shumica e atyre medieve nuk kanë asnjë informacion në lidhje me pronarët ose redaktorët, kështu që në këtë kontekst Këshilli i Shtypit nuk ka asnjë mundësi të veprojë.
A kishte gjyqe në lidhje me diçka të publikuar në media, disa padi për shpifje, dezinformata?
Mund të ketë qenë, por kurrë nuk jam marrë me atë aspekt të figurës së mediave. Përkatësisht, “Refuzimi” nuk i raporton mediat rregullatorëve, kështu që ne nuk kemi asnjë informacion nëse ndonjë gjë ka përfunduar në gjykatë.
Sa është Maqedonia e pranishme në media në BeH (dhe, nëse mundesh, në të njëjtën kohë, të kufizojë Republikën Srpska dhe Federatën e BeH)?
Për sa i përket përparimit drejt NATO-s dhe Bashkimit Evropian, ai informacion mbi Maqedoninë Veriore monitorohet shumë në BeH, por unë nuk mund t’i ndaja nga njësitë.
Po ndryshimi i emrit?
Pra, ndryshimi i emrit, të paktën në median që unë ndjek, është mirëpritur me miratim të madh, në kuptimin që diçka po ju mban larg nga përparimi, dhe një ndryshim i vështirë është një ndryshim që po e çon vendin përpara.
Nuk mund të mbani mend disa lajme të rreme për Maqedoninë?
Nuk mbaj mend … Jo! Vërtet, jo.
Shpesh haset edhe shpikje të deklaratave të politikanëve. Ja, të themi, një shembull më i freskët, është deklarata e shpikur e Bakir Izetbegoviq, kryetar i Partisë për aksion demokratik (PAD), e cila thotë se punohet në draft-ligj me të cilin do të ndalohet aplikimi për viza për të gjithë qytetarët të cilët së paku dy vite nuk kanë qenë të paraqitur në byro për punësim. Kjo është krejtësisht e shpikur.
Mirë, sa media e kafshuan atë grep?
Mediat serioze nuk publikojnë artikuj të atillë, kurse ky është shembull i mirë si përfitohet nga lajmet e rreme. Ajo që fitohet me artikuj të atillë janë klikime dhe komente të neveritshme dhe të poshtra.
Atë veç më e shtruam si çështje… Donë të thotë, a janë mediat burim i dezinformatave, lajmeve të rreme ose vetëm transmetojnë narrativë të huaj, të themi, të politikanëve?
Sa i përket pasqyrës mediate, hulumtimi ynë ka treguar që më shumë se 60% e përmbajtjeve të gabuara apo mashtruese që janë publikuar në mediat vlejnë për tema politike.
Në rastin e medieve publike, është e vështirë të ndahet media nga politikani në pushtet. Krahas medieve publike, dezinformatat që janë në favor të agjendave të figurave politike dhe shtetërore mund të gjenden edhe në mediet komerciale. Në numër të madhe janë të pranishëm edhe “dezinformuesit oportunist”, të cilët përdorin portale anonime dhe profile në mediat sociale, më së shpeshti me përfitime financiare si motiv. Shembull për atë është pikërisht lajmi i rrejshëm për Izetbegoviq.
Ndikimi i figurave politike dhe shtetërore ishte tepër evident gjatë protestave “Drejtësi për Davidin” që e përkrahnin në Banja Lluka vitin e kaluar. Davidi është djalë të cilin e kanë vrarë në mars të vitit 2018, ndërsa vdekja e tij fillimisht ishte kualifikuar si rast aksidenti, me numër të madh të alogjikave dhe përpjekjeve për manipulim. Pas obduksionit të dytë, rasti u bë hetim për vrasje që nuk lëvizte në asnjë drejtim.
Derisa mbaheshin protestat, portali anonim “Infosërpska” publikoi dezinformatë qëllimi i të cilës ishte të diskreditohen protestat që ishin në fokus të gjithë opinionit në BeH dhe ai lajm pa u verifikuar aspak, dy orë më vonë përfundoi në dy media publike – Agjencia për gazetari “SËRNA” dhe në Radio Televizionin e Republikës Sërpska (RTRS). Donë të thotë, dy media publikuan gënjeshtër që ishte plasuar nga media anonime, ndërsa lehtë mund të jetë kontrolluar para publikimit.
Kjo skemë përsëritej më shumë herë. Pjesa dërmuese e dezinformata për “Drejtësi për Davidin” transmetohej më tutje në Serbi, ku narrativët e tabloideve ishin në vijën “rrënim i Republikës Sërpska”. Gjithashtu, dezinformatat e shpikura në tabloidet në Serbi distribuohen në BeH nëpërmjet medieve të njëjta.
Në këtë kontekst, sa shpesh ndodh ndonjë nga dezinformatat nga mediet sociale t’i ndërmerr dhe t’i publikojë në portale pa i përpunuar?
(Qeshet) Ndodh, ndodh edhe atë mjaft shpesh. Nga Fejsbuku kryesisht vijnë përmbajtje pseudoshkencore dhe dezinformata qëllimi i të cilave janë emocionet njerëzore – më së shpeshti frika. Kemi pasur edhe rast me lajm të rrejshëm për portokalla në të cilat është “injektuar” gjak njeriu të infektuar me HIV. Kjo kaloi nga mediat sociale në onlajn-mediat. Gjithashtu, shumë dezinformata për vaksinat kanë dalë nga suazat e rrjeteve sociale në onlajn-mediat.
Në parim ne flasim për BeH, por a ekzistojnë dallime ndërmjet pasimit të dezinformatave në mediat në Republikën Sërpska dhe ato në Federatën BeH?
Gjithsesi që ka dallime. Në Republikën Sërpska mediat janë kryesisht nën ndikim të propagandës shtetërore dhe promovohet narrativi i partisë politike në pushtet. Shumë pak janë mediat e pavarura në këtë entitet.
Në Federatën, kjo është pak ndryshe, për shkak të rrethanave tjera politike, gjendja politike është shumë e fragmentuar dhe nuk ekziston propagandë “zyrtare” shtetërore. Ekzistojnë rrjete të portaleve që ndërlidhen me partitë politike. Manipulimet mediatike janë pak më subtile dhe bazohen në injorimin e informatave të rëndësishme me qëllim të oponenti politik të paraqitet në dritë të keqe.
Këtë verë kishim shembull të një manipulimi subtil nga një media të afërt me partinë LAD, që duhet ta zbulonte paaftësinë e strukturës qeveritare në Kantonin Sarajevë. Në tekst kanë krahasuar dy tenderë për blerje të trolejbusëve, një për Sarajevë, tjetrin për Kaunas, Lituani – që në esencë nuk mund të krahasohen, për shkak se nuk bëhet fjalë për numër të njëjtë të automjeteve, as për madhësinë e njëjtë dhe tip të njëjtë të automjeteve, etj. I krahasonin shifrat dhe çmimet dhe konstatuan që qeveria e Kantonit Sarajevë blen automjete me çmime të konsiderueshme nga Kaunas.
Gjithashtu “fermat” e portaleve, përkatësisht “dezinformuesit oportunist”, të cilët përdorin lajme të rrejshme për profit janë më të pranishëm në Federatën BeH, derisa në Republikën Sërpska ende nuk kemi identifikuar asnjë rast të atillë.
Çka bëjnë autoritetet në plan të eliminimit të dezinformatave, lajmeve të rreme?
Për fat të keq, pak punohet në atë plan. Hartimi i Ligjit për transparencë të onlajn-mediave është proces që zgjat tash më me vite, më së shumti për shkak të mosefikasitetit të sistemit. Këtu është Këshilli për shtyp, që është trup vetrregullator për mediat e shtypit dhe onlajn dhe funksionon mbi parimin e vetërregullimit dhe në fakt është trup reaktiv.
Megjithatë numër i madh i medieve nuk kanë asnjë lidhshmëri me Këshillin për shtyp, as që mund i njëjti të ndikojë mbi ato. Përkatësisht, “Раскринкавање” në bazën e vet të të dhënave ka rreth dy mijë që kanë publikuar ndonjë lloj manipulimi mediatik dhe pjesa dërmuese e atyre medieve nuk kanë asnjë informatë për pronarët as për redaktorët, ashtu që në këtë kontekst, Këshilli për shtyp nuk ka mundësi të ndikojë.
A ka pasur ndonjë proces gjyqësor në lidhje me diçka të publikuar në mediat, ndonjë padi për shpifje, dezinformata?
Është e mundur të ketë pasur, por unë asnjëherë nuk jam marrë me atë aspekt të imazhit mediatik. Përkatësisht “Раскринкавање” nuk denoncon media te rregullatorët, ashtu që nuk kemi informata nëse diçka ka përfunduar në gjyq.
Sa në mediat në BeH (dhe, nëse mundet gjatë kësaj të bëni ndarje në Republikën Sërpska dhe në Federatën BeH) është e pranishme Maqedonia?
Në kuptim të progresit drejt NATO-s dhe Bashkimit Evropian, informatat për Maqedoninë e Veriut janë shumë të shpërndarja në BeH, por mund të veçoj sipas entiteteve.
Po në lidhje me ndryshimin e emrit?
Pas ndryshimit të emrit, së paku në mediat që i ndjek unë, është pritur me afirmim të madh, në aspekt, kur diçka të pengon në përparim dhe ndryshimi i vështirë është ndryshim i cili e çon vendin përpara.
Nuk ju kujtohet ndonjë lajm i rremë me Maqedoninë?
Nuk më kujtohet… Jo! Me të vërtetë jo.